Świat między wojnami

Daty graniczne: 1918-1939

  • 11 października 1918 r. we francuskim Compiègne podpisano zawieszenie broni między aliantami a Niemcami. Było to zakończenie I wojny światowej.
  • Finał epoki – rok 1939 zakończył burzliwe dwudziestolecie.

.

Hasła epoki

  • Zobaczyć świat inaczej!
  • Odrzucić naśladownictwo, odtwarzanie – tworzyć świat od nowa, po swojemu układać i komponować jego elementy!
  • Niech atelier artysty będzie swoistym laboratorium, a twórca kreatorem!
  • Nie ma jednego wzorca piękna – dzieła obłąkanych, prymitywnych plemion czy dzieci to też sztuka, bo to ich widzenie świata.


Czas pomiędzy wojnami 1918 (koniec I wojny światowej) – 1939 (początek II wojny światowej)

  • Dwudziestolecie zaobfitowało w talenty, w nowatorskie pomysły, nowe formy powieści i eksperymenty w sztuce i poezji.
  • To epoka kawiarń i kabaretów hołdująca gwiazdom i gwiazdkom najnowszej muzy – kina. Królami masowej wyobraźni stają się Charlie Chaplin czy Rudolf Valentino.
  • To czas rewolucji i wynalazków. Epoka ogromnych kontrastów. W literaturze i sztuce – wiele różnych kierunków artystycznych (od skrajnej awangardy do tradycji!), ciekawych dzieł, wybitnych twórców. Czas jazzu, radia i kina.
  • To lata wielkiego kryzysu gospodarczego. Zaczął się w Stanach Zjednoczonych, lecz błyskawicznie dotarł do Europy. Jednego dnia ludzie potracili wielkie majątki i z milionerów stali się żebrakami. Dla większości ludzi kryzys oznaczał jednak brak pracy i biedę.
  • W historii najważniejszy i najbardziej obfitujący w skutki okazał się rozwój totalitaryzmów – faszyzmu w Niemczech i stalinizmu w Rosji Radzieckiej.
  • W zakresie filozofii epoki warto wyróżnić modę na psychoanalizę zapoczątkowaną przez Freuda, katastrofizm, który przeżył swoje pięć minut i rzeczywiście okazał się proroczy, i wreszcie – najważniejszy chyba nurt – egzystencjalizm. Poczucie absurdalności istnienia, samotności człowieka w kosmosie nie przestało być ważnym tematem długo po wojnie.

 

Nazwa, zasięg czasowy i ważne wydarzenia historyczne

  • Nazwa i granice czasowe nowej epoki wynikają z siebie wzajemnie. Uznajemy okres pomiędzy dwoma wojnami (I i II wojną światową) za dwudziestolecie międzywojenne, mówi się też czasami międzywojnie lub okres międzywojenny.
  • Za początek uznajemy zatem 1918 r. (zakończenie I wojny światowej). Koniec epoki to z kolei rok 1939 (rok wybuchu II wojny światowej).

Jest to okres krótki, lecz obfitujący w wydarzenia tak historyczne, jak literackie, filozoficzne, artystyczne. Zrozumieć ducha tej epoki to znaczy zrozumieć, że I wojna światowa miała ogromny wpływ na psychikę i życie ludzi, że nie była to mała i cicha wojenka dwu państewek, lecz kataklizm, który ogarnął świat i zupełnie zmienił oblicze globu. Przewyższyła go potem tylko II wojna światowa.


Dwoistość odczuć ludzi początku XX w.

optymizm:

  • entuzjazm z powodu osiągnięć człowieka,
  • pochwała rewolucji, siły ludu, prymitywnej sztuki,
  • poznawanie tajników świata,

pesymizm i lęk:

  • świadomość własnej niewiedzy,
  • nihilizm – zmęczenie nadmiarem osiągnięć nauki,
  • poczucie osamotnienia i uniformizacji.

 

Co jest ważne?

Gwałtowny rozwój wiedzy

  • Albert Einstein ogłosił teorię względności. Wspaniale, tylko że pojęcia tak stałe jak przestrzeń i czas przestały być już pewne. Czas, wiek – są względne… Czym więc właściwie jest przestrzeń?
  • Odkryto istnienie energii promieniotwórczej, istnienie atomu, w końcu rozbitego na drobniejsze elementy. Materia przestała być pojęciem oznaczającym coś trwałego i nienaruszalnego – jest podzielna aż do mikroskopijnych cząstek).
  • Heisenberg ogłosił swoją zasadę niepewności (1926). Jej skrót to wniosek, że wszystko, co wydaje nam się pewne, jest tylko prawdopodobieństwem, które opieramy na powtarzalności statystycznej. Wystarczy jedna niezgodność – i setki naukowych gałęzi połamią się z trzaskiem.
  • Osiągnięcia astrofizyki wiodące do penetracji kosmosu poszerzyły granice wszechświata.

W dziedzinie techniki i obyczajów:

  • Po raz pierwszy użyto gazów bojowych.
  • Automobil i samolot, kinematograf zrobiły zawrotną karierę.
  • Upowszechniła się elektryfikacja i telefonizacja.
  • Wojna przyśpieszyła osiągnięcia medycyny.
  • Pojawiły się nowe obyczaje, zmiany nastąpiły w dziedzinie mody, edukacja i emancypacja kobiet.

W dziedzinie kultury

  • W sztuce całkowite odejście od naśladowania rzeczywistości. Plamy, figury, barwy absolutnie nie przystają do prawdziwych rzeczy i kształtów. Kubista Pablo Picasso maluje człowieka złożonego z figur geometrycznych a inny, surrealista, Salvador Dali wkrada się w sny i podświadomość ludzką.
  • Pojawia się nowa jakość w sztuce – film.
  • Rozpoczynają się eksperymenty w prozie, czego wyrazem są nowe typy powieści.
  • W prozie arcyważne, nowatorskie, zupełnie zmieniające oblicze powieści Prousta i Joyce’a.
  • Bardzo ważnym twórcą międzywojnia jest Franz Kafka. Jego powieści parabole – Proces, Zamek rozgrywają się w przestrzeni koszmarnego snu.
  • Rosyjski pisarz Michaił Bułhakow pisze jedną z najważniejszych powieści epoki – Mistrza i Małgorzatę. Obnaża paradoksy życia w Rosji radzieckiej, sięga po tematy religijne i filozoficzne.
  • Ważna jest twórczość Antoine’a Saint-Exu­péry’ego. Wpisuje się w krąg literatury etycznej, formułuje zasady kodeksu wartości obowiązujących ludzi.
  • Saint-Exupéry pokazuje człowieka pokonującego przestrzeń powietrzną, zmagającego się z żywiołem pustyni. Obaj pisarze mają podobne poglądy na temat prawego postępowania i solidarności ludzkiej.
  • Bohaterowie Conrada stawiali czoła żywiołowi morskiemu,.
  • W poezji najnowocześniejsze pomysły: futuryści chcą zrezygnować z ortografii i tradycji a poeci awangardy układają wiersze w formy graficzne.

 

Ważne wydarzenia w historii świata

  • I wojna światowa (1914-1918)
    11 października 1918 roku we francuskim Compiegne podpisano zawieszenie broni między aliantami a Niemcami. Było to zakończenie I wojny światowej. Przyniosła wielkie zmiany na mapie Europy: Pochłonęła wiele ofiar, zakończyła się zwycięstwem państw ententy (Francja, Anglia, Rosja, USA), a klęską Niemiec i Włoch. W wyniku I wojny światowej Polska odzyskała niepodległość po ponad stu latach zaborów (11 listopada 1918 r.), w wyniku rozpadu Austro-Węgier powstały Węgry i Czechosłowacja. W I wojnie światowej po raz pierwszy użyto czołgów i gazów bojowych. Jak każda wojna – popchnęła do przodu postęp w zakresie medycyny i przemysłu zbrojeniowego (nastąpi rozwój lotnictwa, w następnej wojnie ludzie śmiało użyją samolotów).
    Następstwem wojny są też poważne zmiany w ludzkich postawach – rozwój katastrofizmu, przeświadczenie o kryzysie wartości humanistycznych.
  • Rewolucja październikowa (1917)
    Rewolucja rosyjska dokonała przewrotu ustrojowego, to znaczy: obalono władzę cara, a rządy przejął lud – zwykli obywatele, klasa robotnicza. Powstało państwo: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, głoszące ideologię komunizmu (równej władzy wszystkich ludzi w kraju, wspólnej własności wszystkich dóbr). U steru państwa – Włodzimierz Lenin, potem Józef Stalin. Inne kraje Europy odizolowały się początkowo od powstałego w 1922 r. ZSRR, nie chciały bowiem rozprzestrzenienia się komunizmu w Europie. Państwem buforem, graniczącym z komunistycznym mocarstwem była Polska.
  • Rozwój faszyzmu
    W 1922 roku władzę we Włoszech przejął po tzw. marszu na Rzym Benito Mussolini. W 1933 kanclerzem Niemiec został Adolf ­Hitler. ­Przywódcy faszystowscy rozpoczęli politykę eksterminacji Żydów i ekspansji na terytoria innych krajów.
  • Wielki kryzys (od 1929 do nawet 1935)
    Rozpoczął go słynny krach na nowojorskiej giełdzie, w wyniku którego wielu ludzi zostało bankrutami. Później trudności gospodarcze pojawiły się w innych krajach Europy, także w Polsce.


Narodziny faszyzmu

Konsekwencją wojny była nierównowaga w demografii społeczeństw. Wielu mężczyzn zginęło, ci, którzy ­wrócili, nie zawsze mogli pracować – byli okaleczeni psychicznie i fizycznie. Z drugiej strony tysiące mężczyzn żołnierzy, zwłaszcza we Włoszech i w Niemczech, powróciło do domu, w którym nie było ani pracy, ani ideologii. Do nich dotrze i ich w pierwszym rzędzie ogarnie fanatyzm faszyzmu.

  • Faszyzm – znalazł on zwolenników wśród Włochów i Niemców rozczarowanych klęską w I wojnie światowej, niezadowolonych ze swojej sytuacji. W dobie bezrobocia włoscy faszyści organizowali roboty publiczne, Hitler zaś głosił ideologię rozprzestrzenienia Rzeszy, rasizm, ekspansję nowych terenów, podbój Europy. Owocem był silny system totalitarny. Nie zapominajmy jednak, że Hitler doszedł do władzy drogą demokratycznych wyborów! Jego ideologia wyższości narodu niemieckiego potrafiła zwieść niemieckie tłumy! Finał – rok 1939 zakończył burzliwe dwudziestolecie.


Totalitaryzm

Państwo totalitarne to kraj, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana systemowi. W XX-leciu zaistniały dwa systemy totalitarne

  • komunistyczny – Rosja,
  • nazistowski – Niemcy.

Cechy państwa totalitarnego

  • Rządy sprawuje jedna wiodąca partia polityczna.
  • Władza scentralizowana jest w jednym ręku, przywódca otoczony kultem.
  • Terror usprawiedliwia ideologia obowiązująca obywateli.
  • Następuje militaryzacja życia – społeczeństwo działa w organizacjach, na straży porządku stoi podporządkowane władzy wojsko i policja.
  • Życie obywateli poddane jest wszechogarniającej kontroli – odstępstwa natychmiast karane, za czym idzie system więzień i odpowiednio skonstruowanych paragrafów prawnych.

Skutki totalitaryzmu

  • Strach, nepotyzm, donosicielstwo w życiu społecznym.
  • Zanik demokracji i totalne ograniczenia wolności człowieka (upodlenie jednostki ludzkiej).
  • Obozy pracy – łagry sowieckie, niemieckie obozy koncentracyjne.
  • Przemoc, autorytaryzm władzy.
  • Podporządkowanie systemowi i propagandzie sztuki, kultury, doktryn filozoficznych.


Prądy myślowe, które wpłynęły na kształt literatury

  • Psychoanaliza
    • Zygmunt Freud
    • Pomysł, że nieświadome strefy psychiki człowieka są równie ważne jak świadomość, zrewolucjonizował kulturę XX wieku.
    • Nurt pochodzący od psychoanalizy – nadrealizm.
  • Behawioryzm

    • John Watson
    • Nurt w psychologii, który każe badać człowieka tylko na podstawie zewnętrznych obserwacji. Te bowiem są dostępne badaniom, a w głąb psychiki drugiego człowieka zajrzeć nie można.
    • Proza Hemingwaya
  • Egzystencjalizm
    • Martin Heidegger, Jean Paul Sartre
    • Nurt w filozofii XX wieku sięga korzeniami aż do Pascala i jego metaforycznej trzciny na wietrze – czyli kruchego człowieka w kosmosie.
    • Jedno tylko jest pewne – że egzystujemy. Jesteśmy wolni, ale samotni; tragiczni ze swoją niewiedzą o wszechświecie.
    • Proza egzystencjalistów (Kafka Proces).
  • Katastrofizm
    • Oswald Spengler
    • Modna myśl historiozoficzna o rozwoju, szczycie i upadku kultur. Autor przewidywał rychły upadek europejskiej cywilizacji – katastrofę.
    • Motywy w poezji (Czesaw Miłosz)

 

Nowe tendencje w powieści

  • Podróż w głąb psychiki ludzkiej – bodziec do wszelkich eksperymentów prozatorskich, których efektem będą narodziny powieści strumienia świadomości.
  • Wielka proza Thomasa Manna – niemieckiego noblisty, autora dzieł takich jak Czarodziejska góra, Buddenbrookowie, Doktor Faustus (symbol, intelektualizm, uniwersalizm).
  • Nurt sag rodzinnych popularnych w ówczesnej literaturze:
    • Buddenbrookowie Tomasa Manna,
    • Saga rodu Forsythe’ów Johna Galsworthy’ego,
    • Rodzina Thibault Rogera Martin du Garda i inne.

Szczegóły:

  • W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta – to powieść, która wywołała rewolucję w dziedzinie nowoczesnej prozy.
    • Oto narracja prowadzona według toku własnych wspomnień i skojarzeń, w głąb własnej psychiki.
    • Czytelnik poznaje świat przetworzony przez psychikę narratora, drobny szczegół może stać się przyczyną refleksji, komentarzy, całego studium o człowieku.
    • Czas, chronologia zdarzeń nie odgrywają już wiążącej roli – jedynie bieg myśli. Powstaje w efekcie czas subiektywny, psychologiczny.
  • Powieść strumienia świadomości – to podróż ,,w poprzek czasu”.
    Przykład – Ulisses Jamesa Joyce’a. Tu osią wiodącą narracji jest wewnętrzny monolog człowieka z całym jego nieuporządkowaniem, przeskokami, alogicznością.
  • Powieść-parabola Franza Kafki – Proces, Zamek. Dzieje bohatera są ilustracją głębszej myśli – obrazem losu człowieka, dyskusją o sensie życia ludzkiego. Główny bohater – everyman – to reprezentant każdego człowieka, bez indywidualnych, jednostkowych cech. Świat przedstawiony w powieści naszkicowany jest przy użyciu poetyki oniryzmu – naśladowania atmosfery snu.
  • Technika symultaniczna w prozie – to metoda przedstawiania kilku miejsc jednocześnie, równoczesne prowadzenie wielu wątków w różnych miejscach. Stosuje symultanizm Dos Passos w swojej trylogii USA, także Joyce w Ulissesie – pokazując bieg myśli kilku osób w tym samym czasie. Dobitnie obrazuje symultanizm filmowy obraz „przekrojonego wieżowca”, w którym obserwujemy wydarzenia z setek mieszkań w tym samym czasie.

 

Nowe nurty w poezji

  • Dadaizm
    • Tristan Tzara
      • rewolucja przeciw sztuce
      • totalna wolność tworzenia
      • utwory: bezładna kompozycja dobranych na chybił trafił sylab (bełkot dadaistyczny)
    • dada – nurt nazwano od pierwszych słów niemowlęcia
    • pozostałość: collage w malarstwie
  • Awangarda francuska
    • Guillaume Apollinaire
      • „nowa poezja”– akt twórczy wolnej wyobraźni
      • liryzm wizualny: wiersze-rysunki, również swoją grafiką wyrażające zamysł autora
  • Neoklasycyzm
    • Paul Valéry,
    • Thomas Eliot
      • ideał „czystej poezji” – niezależnej od życiowych treści
      • erudycja, filozoficzne i kulturowe aluzje w materii utworu
  • Surrealizm (nadrealizm)
    • André Breton,
    • Louis Aragon,
    • Paul Eluard
      • wyzwolenie obrazów tkwiących w podświadomości człowieka – ze snu, halucynacji, wizji
      • pisanie automatyczne, próba pisania bez kontroli intelektualnej swojej czynności
    • w sztuce: dzieła Salvadora Dalego
  • Futuryzm
    • Filippo Marinetti,
    • Włodzimierz Majakowski
      • bunt przeciw tradycji i dziedzictwu przeszłości
      • kult przemocy i wojny
      • nowy język poetycki
      • odrzucenie ortografii i interpunkcji
      • Hasło: Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki.

Sztuka

Nowe cele sztuki XX wieku
„Zobaczyć świat inaczej”– taki pogląd wynika z przemian techniczno-filozoficznych w nowym powojennym świecie, z osiągnięć nauki i filozofii.

Artyści nowej epoki sformułowali kilka niezwykle cennych zasad sztuki:

  • Sztuką jest wszystko, co wyraża uczucie lub widzenie świata. Może to być sztuka plemion afrykańskich lub dzieci, a nawet obłąkanych.
  • Nie ma jedynego, ustalonego raz na zawsze kanonu piękna.
  • Konstrukcja i montaż – to pojęcia, które określają nową sztukę. Atelier artysty jest czymś na kształt laboratorium. Stare zasady perspektywy i przestrzeni trzeba odrzucić – świat dostarcza materii, a twórca buduje świat na nowo, według swojej koncepcji.

I tak główne innowacje sztuki epoki dwudziestolecia to:

  • abstrakcjonizm (oderwanie od rzeczywistości, odwrót od jej imitowania i naśladowania),
  • kubizm – i jego twórca Pablo Picasso, który naturalne kształty sprowadził do form geometrycznych (kub – kostka, sześcian),
  • surrealizm – czyli nadrealizm, kierunek, który uwalnia wyobraźnię artysty od nakazów, jest konsekwencją realizacji psychoanalizy w literaturze i sztuce. Surrealiści zapragną utrwalić sen, wizję, halucynację – będą je malować lub rekonstruować słowem. Odkrywając podświadomość, Freud stworzył nowe przestrzenie dla artystów wszelkich dziedzin – ale zdegradował rozum, świadomość i logikę myśli,
  • behawioryzm wpłynął na ukształtowanie wartkiej prozy Ernesta Hemingwaya,
    a później w Polsce – Tadeusza Borowskiego i Marka Hłaski. Ci pisarze nie zaglądają do dusz swoich bohaterów, nie prowadzą analizy psychologicznej. Pokazują ich z boku, poprzez czyny i zachowanie, i poprzez dialogi, których jest dużo w tej prozie.

Dokonania w sztuce

  • Kubizm – kierunek abstrakcjonizmu. Artyści przedstawiają świat, kształty, ludzi za pomocą figur geometrycznych. Jakby ujmowali istotę przedstawionej rzeczy w innych formach, zgodnie z własną wyobraźnią. Główny przedstawiciel – Pablo Picasso.
  • Surrealizm – pokazuje na płótnie czy w dziele literackim (potem w filmie) obrazy z podświadomości człowieka, np. snu czy wizji. Główny reprezentant – Salvador Dali.

Salvador Dali, Przeczucie wojny domowej

Ważne daty

  • 1918 – koniec I wojny światowej (Polska niepodległym państwem),
  • 1922 – powstaje Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich,
  • 1922 – „marsz na Rzym” Mussoliniego – zamach stanu – dyktatura partii faszystowskiej we Włoszech,
  • 1929-33 – wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych i Europie,
  • 1933 – Hitler kanclerzem III Rzeszy (nazizm doktryną panującą w Niemczech),
  • 1938 – anschluss Austrii do Niemiec,
  • 1939 – zabór Czechosłowacji przez Hitlera,
  • 1939 – atak Niemiec na Polskę, wybuch II wojny światowej.

Ważne lektury

Nowe nurty myślowe

Ważne przestrzenie prozy dwudziestolecia

  • labirynt miasta, poetyka snu w opowiadaniach Schulza (Sklepy cynamonowe),
  • kamienica z wyraźnymi granicami (dla jednych sufit, dla drugich podłoga) – Granica,
  • trzy przestrzenie „próby” Józia: szkoła, mieszczański dom, dworek na wsi – Ferdydurke,
  • absurdalne i zmienne przestrzenie dramatu Witkacego – Szewcy.

Najważniejsze lektury polskie:

 

Kierunki artystyczne

  • Abstrakcjonizm – sztuki plastyczne, w których kształty i plamy barwne wcale nie odpowiadają rzeczywistości (odbiegają, abstrahują od rzeczywistych przedmiotów).
  • Kubizm – (od kub – kostka, sześcian). Kierunek artystyczny, w którym kształty sprowadzane są do form geometrycznych.
    Cel – wyjść poza obserwację modelu, ująć w inne formy, stworzyć od nowa. Za pierwszy obraz kubizmu uważa się Panny z Awinionu Pabla Picassa.
  • Surrealizm – w sztukach plastycznych i w literaturze, kierunek ten dąży do zwolnienia wyobraźni artysty od logiki czy norm estetycznych lub moralnych, do wydobycia sfer nieświadomych – stąd poetyka snu, zjawisk sennych w tym nurcie.

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Dwudziestolecie międzywojenne – TABELA

Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce – TABELA

Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce 1918-1939

Ludzie, którzy tworzyli dwudziestolecie

Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce 1918-1939

Jaki nowy typ powieści proponuje epoka dwudziestolecia międzywojennego?