Przed rokiem 1740: późny i schyłkowy barok

Nie powstają teksty, które można by przyporządkować do prądów oświeceniowych. W polityce natomiast to okres dość ponury: sejm jest sparaliżowany, a władza królewska należy do królów z dynastii saskiej, którym niezbyt zależy na rozwijaniu polskiej państwowości. Pogłębia się uzależnienie od mocarstw ościennych.

Historia

  • 1697 r.: początek panowania Augusta II Mocnego z dynastii saskiej.
  • 1699 r.: odzyskanie Podola na mocy pokoju karłowickiego.
  • 1700 r.: początek wojny północnej między Rosją i Szwecją, odbywającej się po części na terytorium Polski.
  • 1702 r.: zajęcie Warszawy przez Szwedów.
  • 1704 r.: Stanisław Leszczyński królem, August II zmuszony przez Karola XII do zrzeczenia się korony polskiej.
  • 1709 r.: powrót Augusta II na tron polski.
  • 1717 r.: sejm „niemy”.
  • 1733 r.: podwójna elekcja, Augusta III (panuje do 1763 r.) i Stanisława Leszczyńskiego; ten ostatni w 1736 roku zostaje zmuszony do abdykacji i obejmuje rządy w Lotaryngii.

 

Wczesne oświecenie (Lata 1740-1763)

Pojawiają się pierwsze programy reformy państwa w duchu oświeceniowym. Dokonania epoki na razie znajdują zastosowanie jedynie w myśli politycznej, choć pojawiają się też pierwsi poeci klasycyści. Na dworze Augusta III rozwija się komedia dell’arte.

Historia

  • 1762 r.: Katarzyna II carycą Rosji.
  • 1763 r.: Czartoryscy przygotowują zamach stanu, który zostaje zablokowany przez Rosję; umiera August III.

Literatura

  • Od 1753 r.: tzw. komedie konwiktowe Franciszka Bohomolca.

Filozofia i nauki polityczne

  • 1741 r.: Stanisław Konarski, De emendandis eloquentiae vitiis (O poprawie wad wymowy) – podręcznik retoryki, atakujący jezuicką szkołę wymowy.
  • 1744 r.: Stanisław Poniatowski, List ziemianina do pewnego przyjaciela z inszego województwa.
  • 1749 r. w Paryżu: Stanisław Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający.
  • 1760 r.: Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie.

Cywilizacja, nauka, sztuka

  • 1740 r.: założenie przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium w Warszawie.
  • 1745 r.: Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna – pierwsza encyklopedia polska.
  • 1747 r.: otwarcie Biblioteki Załus­kich w Warszawie.
  • 1753 r.: początek reformy szkół pijarskich.
  • 1763 r.: otwarcie księgarni Michała Grölla w Warszawie.

 

Czasy stanisławowskie (1764-1795)

Rozkwit polskiego oświecenia. Tworzą najwięksi pisarze epoki, powstają coraz to nowe programy polityczne. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w dużej mierze dzięki jego mecenatowi, rozkwitają sztuki plastyczne. To także ostatnie chwile niepodległości Polski, okres niezwykle burzliwych wydarzeń politycznych.

Historia

  • 1764 r.: sejm konwokacyjny; elekcja i koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.
  • 1766 r.: ambasadorem Rosji w Polsce Aleksander Repnin.
  • 1767 r.: rozruchy – konfederacje słucka, toruńska i radomska; aresztowanie przez Repnina trzech senatorów, sejm delegacyjny pod presją Repnina uchwala równouprawnienie dysydentów.
  • 1768-1772: konfederacja barska.
  • 1770 r.: powołanie Generalności – najwyższej władzy konfederacji barskiej; Generalność ogłasza detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego.
  • 1771 r.: próba zamachu konfederatów na króla.
  • 1772 r.: pierwszy rozbiór Polski.
  • 1775 r.: utworzenie Rady Nieustającej.
  • 1788 r.: początek Sejmu Czteroletniego.
  • 1789 r.: obalenie Rady Nieustającej przez sejm; czarna procesja mieszczan w Warszawie; początek działalności Kuźnicy Kołłątajowskiej.
  • 1791 r.: uchwalenie prawa o miastach; uchwalenie Konstytucji 3 maja.
  • 1792 r.: pod patronatem Rosji przez przeciwników reform zawiązana zostaje konfederacja targowicka; początek wojny z targowiczanami i Rosją w obronie konstytucji; Stanisław August Poniatowski podpisuje akces do targowicy.
  • 1793 r.: sejm grodzieński i drugi rozbiór Polski.
  • 1794 r.: 24 marca – powstanie kościuszkowskie; bitwa pod Racławicami; ogłoszenie przez Kościuszkę Uniwersału połanieckiego; insurekcja warszawska; powstanie w Wilnie; klęska pod Maciejowicami; rzeź Pragi.
  • 1795 r.: trzeci rozbiór Polski i abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Literatura

  • 1766 r.: Józef Baka, Uwagi o śmierci niechybnej.
  • 1774 r.: polski przekład Bajek Ezopa La Fontaine’a.
  • 1775 r.: Ignacy Krasicki, Myszeidos pieśni X.
  • 1776 r.: Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
  • 1777 r.: Tomasz Kajetan Węgierski, Organy.
  • 1778 r.: Ignacy Krasicki, Monachomachia i tom pierwszy Pana Podstolego.
  • 1779 r.: Ignacy Krasicki, Satyry oraz Bajki i przypowieści; Stanisław Trembecki, Syn marnotrawny.
  • 1780 r.: Ignacy Krasicki, Antymonachomachia.
  • 1781 r.: Franciszek Zabłocki, Fircyk w zalotach.
  • 1784 r.: Franciszek Zabłocki, Sarmatyzm; Ignacy Krasicki, tom drugi Pana Podstolego.
  • 1786 r.: Filip Neriusz Golański, O wymowie i poezji.
  • 1788 r.: Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza.
  • 1790 r.: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła.
  • 1794 r.: Wojciech Bogusławski, Krakowiacy i Górale (premiera opery 1 marca).

Filozofia i nauki polityczne

  • 1774 r.: Adam Kazimierz Czartoryski, Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów.
  • 1777 r.: Józef Wybicki, Listy patriotyczne.
  • 1787 r.: Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego.
  • 1788 r.: Hugo Kołłątaj, Do Stanisława Małachowskiego… Anonima listów kilka.
  • 1790 r.: Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski.

Cywilizacja, nauka, sztuka

  • 1765 r.: zaczyna wychodzić Monitor; otwarcie Teatru Narodowego w Warszawie; założenie Szkoły Rycerskiej; zaczynają wychodzić Wiadomości Warszawskie.
  • 1770 r.: początek obiadów czwartkowych; zaczynają wychodzić Zabawy Przyjemne i Pożyteczne.
  • 1773 r.: utworzenie Komisji Edukacji Narodowej.
  • 1775 r.: założenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
  • 1779 r.: ukończenie kościoła ewangelicko-augsburgskiego w Warszawie.
  • 1782 r.: Czartoryscy w Puławach – początek tamtejszego ośrodka kulturalnego.
  • 1784-1793 r.: przebudowa pałacu Łazienkowskiego.
  • 1786 r.: ukończenie przez Dominika Merliniego pałacu Królikarnia w Warszawie.
  • 1789 r.: lot balonem Blancharda w Warszawie.

 

Po roku 1795
(tzw. klasycyzm postanisławowski, klasycyzm warszawski lub pseudoklasycyzm)

Nie ma już Polski na mapie Europy, ale nadal istnieje polska kultura. Do lat dwudziestych XIX wieku w literaturze współistnieją klasycyzm i sentymentalizm. Na moment, dzięki kampaniom Napoleona, Polska odzyskuje pewną niezależność, powstaje Księstwo Warszawskie. W 1815 roku decyzją kongresu wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie.

Historia

  • 1797 r.: utworzenie w Mediolanie Legionów Polskich.
  • 1798 r.: śmierć Stanisława Augusta Poniatowskiego.
  • 1806 r.: wkroczenie wojsk napoleońskich do Warszawy.
  • 1807 r.: utworzenie Księstwa Warszawskiego, formalnie niepodległego, pozostającego w sojuszu z Francją, związanego unią personalną z Saksonią, z Fryderykiem Augustem saskim jako panującym.
  • 1812 r.: kampania rosyjska Napoleona i koniec Księstwa Warszawskiego.
  • 1815 r.: utworzenie Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną z Rosją, z carem jako królem.

Literatura

  • 1797 r.: Józef Wybicki, Pieśń legionów polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego).
  • 1801 r.: zmarł Ignacy Krasicki (urodzony w 1735 r.).
  • 1805 r.: Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie.
  • 1806 r.: Stanisław Trembecki, Sofiówka.
  • 1816 r.: Julian Ursyn Niemcewicz, Śpiewy historyczne.
  • 1818 r.: Kazimierz Brodziński, O klasyczności i romantyczności – rozprawa teoretyczna.

Cywilizacja, nauka, sztuka

  • 1798-1799: ukazuje się pismo Krasickiego Co tydzień.
  • 1800 r.: założenie w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Nauk
  • 1805 r.: budowa Świątyni Sybilli w Puławach, muzeum pamiątek narodowych.
  • 1817 r.: otwarcie Uniwersytetu Warszawskiego; założenie Biblioteki Ossolińskich we Lwowie.

Zobacz:

Oświecenie w Europa – datownik

W oświeceniowej Polsce – przegląd najważniejszych wydarzeń kultury i historii

Polska za króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

Wielcy twórcy oświecenia w Polsce – zestawienie

Pojęciownik epok: oświecenie

Oświecenie na maturze

Pojęciownik epok: oświecenie

Oświecenie w skrócie TABELA