Pozytywizm – jest to okres w dziejach literatury polskiej przypadający na lata 1864–1890. Temu okresowi nadało charakter wystąpienie pokolenia urodzonego w latach 40. XIX w., zwłaszcza wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (takich jak Aleksander Świętochowski – zwany papieżem pozytywizmu, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus).

Nazwa pochodzi od systemu filozoficznego Augusta Comte’a, który dążył do tzw. wiedzy pozytywnej, która mogłaby służyć poznawaniu prawdy życia. Był to przede wszystkim ruch umysłowy, ale o szerokim programie społecznym. Jego podstawą był scjentyzm (kult nauki, zwłaszcza nauk przyrodniczych). Nawiązywano do takich myślicieli, jak wspomniany już August Comte, John Stuart Mill, Hipolit Taine, Karol Darwin.

Program polityczny pozytywistów wynikał ze smutnych realiów po powstaniu styczniowym. Uważali, że kolejny zryw zaszkodziłby narodowi i lepiej zająć się innymi, nie mniej ważnymi sprawami – np. zacofaniem cywilizacyjnym ziem polskim – czyli takimi, jak rozwój przemysłu, gospodarki, rolnictwa i handlu. Głosili hasło pracy organicznej, harmonijnego współdziałania wszystkich grup społecznych. Z tym hasłem wiązało się zagadnienie pracy u podstaw, która miałaby umożliwić chłopom, robotnikom i rzemieślnikom odegranie roli w organizmie – społeczeństwie – trzeba było nauczyć ich czytać, pisać, zadbać o ich higienę, lecznictwo…

Pozytywiści krytykowali zacofanie, pasożytniczy styl życia arystokracji. Walczyli o upowszechnienie oświaty, prawa kobiet i asymilację Żydów.

Ramy czasowe epoki

  • Rok 1850 – termin „realizm” staje się hasłem młodych pisarzy francuskich (to także data śmierci Balzaka!).
  • Rok 1880 – data śmierci Flauberta, około tego roku debiutują symboliści i pojawiają się powieści Zoli.
  • Rok 1864 – klęska powstania styczniowego.
  • Rok 1890 – umowna data początku Młodej Polski (debiuty modernistów).

Fazy pozytywizmu

  • przed rokiem 1863 – przedpowstaniowa;
  • lata 1864-1875 – faza powieści tendencyjnej;
  • lata 1876–1880 – faza nowelistyki;
  • ósma dekada XIX wieku – faza dojrzałego realiz­mu.